İqtisadçı ekspertlər aradakı fərqi yaradan amillərdən və çıxış yolundan danışdılar

Dünya Bankı (DB) ayrı-ayrı ölkələrdə sahibkarlıq fəaliyyətinin vəziyyətini əks etdirən növbəti – “Doing Business-2018″ adlı hesabatını açıqlayıb. Azərbaycan sonuncu hesabatda 190 ölkə arasında 57-ci sırada qərarlaşıb. Ötənilki hesabatda isə 65-ci sırada yer almışdıq. Azərbaycanla Gürcüstan arasında 48 pillə fərq var.

DB sahibkarlıq fəaliyyətinin vəziyyətini öyrənmək məqsədilə biznesə başlamaq, tikintiyə icazə almaq, kredit ala bilmək, sərhəddən mal keçirmək, mülkiyyətin qeydə alınması, investorların qorunması, vergilərin ödənilməsi və müqavilələrin yerinə yetirilməsi ilə bağlı sahələr üzrə hər il dünya ölkələrini əhatə edən araşdırmalar aparır və nəticələri  hesabata daxil edir.

Azərbaycanda tikintiyə başlamaq istəyən şəxs müvafiq icazəni almaq üçün 242 gün gözləməlidir. Ölkəmiz sahibkarlıq fəaliyyətinin vəziyyətini əks etdirən hesabatda ən pis nəticəni ötənilki hesabatda olduğu kimi, tikintiyə icazə almaq və sərhəddən mal keçirməklə bağlı sahələr üzrə göstərib. DB-nin son hesabatında qeyd olunur ki, Azərbaycanda tikintiyə icazə almaq üçün 21 adda sənəd tələb olunur. Bu sahə üzrə Azərbaycanın reytinq siyahısındakı mövqeyi 190 ölkə arasında 161-ci yerdir.

Hesabatda ən yaxşı nəticəni Yeni Zelandiya, Sinqapur, Danimarka, Cənubi Koreya, Honkonq, ABŞ, Böyük Britaniya, Norveç, Gürcüstan və İsveç göstərib. Bəs görəsən, qonşu Gürcüstanın Azərbaycandan bu qədər irəlidə olmasının səbəbləri nələrdir? İki ölkənin biznes mühiti arasındakı böyük fərq nəyə əsaslanır?

Milli Məclisin İqtisadi siyasət, sənaye və sahibkarlıq komitəsinin üzvü Vahid Əhmədov bildirdi ki, Gürcüstanda islahatlar çoxdan başlanıb və bu islahatların nəticəsi olaraq müəyyən qədər işlər görülüb: “Ancaq bizdə islahatlara ötən ildən başlanıldı. Digər tərəfdən, mən ”Doing Business” hesabatlarına çox da inanmıram, orada müəyyən problemlər də olur. İstədikləri ölkəni birinci yerə çıxarırlar, istəmədiklərini sonuncu yerə qoyurlar, yəni özləri müəyyən edirlər. Ancaq indi faktiki olaraq Azərbaycanda müəyyən struktur və iqtisadi  islahatlar gedir. Düzdür, bunlar o qədər də yüksək templə getmir, istərdik ki, daha sürətli olsun. Ancaq müəyyən axsayan sahələrimiz də var ki, onlar bizi müəyyən qədər geri çəkir.

Gürcüstanda çox sürətli islahatlar həyata keçirildi, ciddi kadr dəyişiklikləri aparıldı. Azərbaycan iqtisadiyyatını geri çəkən sahələrdən biri də bank sistemidir. Bu sistem çox pis vəziyyətdədir və sağlamlaşdırılmasına ehtiyac var. Problemli kreditlərlə bağlı banklarda kredit verilməsində problemlər var. Azərbaycan “Əsrin kontraktı”ndan əldə etdiyi gəlirləri əsasən infrastruktur layihələrinə sərf elədi. Kommunal xətlər və yollar çəkildi. Ancaq artıq banklar əhali ilə işləməlidir və onları kreditlə təmin etməlidir. Hazırda iqtisadiyyatımızı geri çəkən ən böyük problem bank problemidir”.

İqtisadçı ekspert Natiq Cəfərli isə bildirdi ki, bu hesabatda bəzi indikatorlar var ki, Azərbaycanda bu göstəricilər üzrə vəziyyət elə də pis deyil: “Ancaq elə indikatorlar var ki, onlar üzrə Azərbaycanda vəziyyət çox bərbaddır. Biznesin qeydiyyatdan keçirilməsi ilə bağlı Azərbaycanda problem yoxdur, maksimum 3 gün ərzində hər hansı bir şirkətin açılması mümkündür. İndiki qanunvericilik və qurulmuş altyapısı buna imkan verir. Problemlər biznesin sonrakı fəaliyyəti və qanunvericilikdə tez-tez baş verən dəyişikliklərlə bağlıdır. Məhkəmə hakimiyyəti, mülkiyyət hüququnun toxunulmazlığı ilə bağlı yaranan problemlərlə əlaqəlidir. Bu problemlər illərdir bütün hesabatlarda qeyd olunur. Amma Azərbaycan tərəfdən  təəssüf ki, bununla bağlı fundamental addımlar atılmır. Gürcüstanda qeydiyyatla bağlı da irəliləyiş olub. Onlayn  qaydada, hətta internet üzərindən sənədlərin göndərilməsi və  ”Skype” danışığı vasitəsilə 15-20 dəqiqə ərzində istənilən hüquqi şəxsi qeydiyyatdan keçirmək mümkündür. Azərbaycanda isə  bu sahədə vəziyyət yaxşı olsa da, hələ ki Gürcüstan səviyyəsinə qalxmayıb. Bəzi məsələlər var ki, orada qeydiyyatla bağlı problemlər qalmaqdadır. Qeyri-hökumət təşkilatlarının qeydiyyatı, ümumiyyətlə, konsaltinq kompaniyalarının qeydiyyatı ilə bağlı problemlər var”.

İqtisadçının fikrincə, Gürcüstanın ən böyük üstünlüyü investisiya mühitinin daha cəlbedici olması, vergi qanunvericiliyinin Azərbaycandakı kimi tez-tez dəyişdirilməməsidir: “Azərbaycanda bu ilin yanarında birdən-birə vergi qanunvericiliyinə 201 dəyişiklik oldu.  Oyun qaydalarının belə tez-tez dəyişməsi iş adamları üçün heç də yaxşı hal deyil. Vergi Məcəlləsinə dəyişikliklərin 150-si vergi yükünün  və hesabatlılığın çətinləşdirilməsi istiqamətində atılmış addımdır. Bu yaxşı bir hal deyil və Gürcüstan burada da bizi qabaqlayır. Bu ölkədə uzun illərdir dəyişməz oyun qaydaları var, vergi dərəcələri iş adamları üçün kifayət qədər cəlbedicidir.

Bizim geri qaldığımız əsas sahələrdən biri də məhkəmələr və  mülkiyyət toxunulmazlığı məsələsidir. Təəssüf ki, Azərbaycan bu indikatorda həddindən artıq zəif nəticə göstərir. Bu da biznes üçün çox vacib amillərdən biridir. Çünki iş adamları  üçün siyasi problemlər 3-cü dərəcəlidir. İş adamları yatırım etdikləri ölkələrin siyasi vəziyyəti  ilə çox da maraqlanmır. Onları maraqlandıran hüquqi altyapının nə dərəcədə çalışmasıdır. Məhkəmələrin necə işləməsi, məhkəmələrdə mülkiyyət hüququ ilə bağlı problemlərin necə həll olunmasıdır. Azərbaycanda bu  sahədə hüquqi problemlər illərdir ki, var. İş adamları üçün əsas göstəricilərdən biridir. Məhkəmə hakimiyyəti normal fəaliyyət göstərməyən, çevik və ədalətli fəaliyyət göstərməyən ölkələrə yatırımçıların marağı azalır. Təhlükələrin və risklərin olduğunu nəzərə alaraq yatırım etmirlər. Azərbaycandan fərqli  olaraq Gürcüstanda bu problem də həllini tapıb”.

N.Cəfərli vurğuladı ki, Gürcüstan iqtisadi məhkəmələri üçün beynəlxalq modelə əsaslanan məhkəmə sistemi qurmağa nail olub: “Xarici investorların dünyada öyrəşdiyi bir məhkəmə sistemi qurulub. İqtisadi çəkişmələr çox çevik və ədalətli şəkildə həll olunur. Hətta xarici investorların istəyinə uyğun olaraq xarici dildə məhkəmələr keçirilir. Bu da vacib amillərdən biridir və xarici investorların  öyrəşdiyi  oyun qaydaları Gürcüstanda da tətbiq olunur. Qazaxıstan da 2018-ci ilin yanvar ayının 1-dən bu sistemə keçir, orada da iqtisad məhkəmələri eyni tipdə həll olunacaq. Gürcüstan modeli orada da tətbiq olunacaq. Əslində bu, Gürcüstan modeli də deyil, anqlo-sakson modeldir. Azərbaycan bu göstəricilər üzrə irəliləyiş əldə etməsə, təəssüf ki, həm yatırımçılar, həm xarici şirkətlər üçün cəlbedici hala gələ bilməyəcək. Həm də vergi qaydalarının, oyun qaydalarının dəyişməsi nəticəsidir ki, iş adamları obyektləri qapadıb ölkəni tərk edirlər. Bu da təəssüf doğuran haldır, heç də yaxşı mənzərə deyil. Xarici şirkətlərin yerli nümayəndəlikləri həm vergi ödəyiciləri kimi xeyir verirdilər, həm Azərbaycan əhalisinin işsizlik problemini müəyyən qədər həll edirdilər. Yüksək maaş verirdilər, sığorta sistemi, tibbi sığortanı tətbiq edirdilər. Bu şirkətlərin yerli nümayəndəliklərinin bağlanması həm iqtisadiyyata ziyan vurur, həm də kadr potensialının zəifləməsinə səbəb olur”.